بررسی تاریخچه فرش دستباف

در این مقاله قصد داریم درباره تاریخچه فرش دستباف صحبت کنیم. فرش همواره یکی از برجسته ترین هنرهای ماندگار و درخشان ماست. همه ما با فرش بزرگ شده ایم ، برای ما مظهری از گرمی خانه است و بهترین و اولین دکوراسیون ما برای زندگی است. فرش های ایرانی از قدیم ، شاهکار بوده اند و تنها کشوری هستیم که در هر گوشه از خاکمان ، سبک های مختلف فرش را میبینیم.

طبق روایات شاهنامه فردوسی، آغاز فرش­بافی، رشتن و بافتن به زمان تهمورث یعنی زمان پیشدادیان باز می­ گردد. در تاریخ طبری از فرش ­هایی که با مو و پشم حیوانات در این دوره بافته شده سخن رفته است. این مقاله از قالیشویی ادیب را بخوانید تا بیشتر با تاریخچه فرش دستباف آشنا شوید.

قدمت قالی بافی

قدیمی­ترین نشانه از هنر قالیبافی به عصر مفرغ باز می­ گردد این نشانه یک کارد قالیبافی است. که از گورهای عهد مفرغ ترکمنستان و شمال ایران یافت شده است. در شهر سوخته (دشت سیستان ـ جنوب شرقی ایران) نیز فرش ­های حصیری و پارچه و ابزارهای بافندگی به دست آمده که متعلق به ۲۸۰۰-۲۵۰۰ پیش از میلاد است. در دوره هخامنشیان، به نقل از گزنفون، شهر کهن ساردیس به قالی ­های گره­باف خود فخر می­کرده است.  به نقشهای حاشیه و هیکل­های مردان و شیردال­ های افسانه­ ای آراسته بوده است.

کهن­ترین فرش دستباف به ترتیب

در ادامه بررسی تاریخچه فرش دستباف ، اگر بخواهیم کهن‌ترین قالی کشف شده در نقش برجسته کاخ نینوا، فرش پازیریک از پنجمین گور اقوام سکایی، تکه فرش قومس (دوران ساسانیان)، فرش آناتولی (۱۳-۱۴م). از قدیمی‌ترین فرشهای جهان هستند.

از دوره اشکانیان تنها می ­توان به فرش مقبره لوکان چین اشاره کرد که به عقیده پژوهشگران پشم آن از قفقاز (که در ان زمان متعلق به ایران بود) است. از دوره ساسانیان نیز تکه فرش قومس و فرش تاریخی و جواهرنشان بهارستان که در تالار بار عام کاخ تیسفون گسترده بوده و پس از حمله اعراب به عنوان غنیمت تقسیم شده است.

در قرون اولیه هجری پس از نفوذ اسلام طرح فرش­ ها، به سبب منع شبیه ­سازی و زینت، تغییر کرد اما در زمان خلفای عباسی که تجمل­گرایی و قصرهای پر زرق و برق رواج یافت بافت این­گونه فرش ­ها نیز رونق گرفت. از دوره سلجوقی نیز تکه فرشی با نقوش هندسی در موزه اوقاف استانبول نگهداری می­ شود.

سفرنامه ابن بطوطه از دوره ایلخانان به فرش­های عظیم و گرانبهای کاخ غازان­خان و فرش­های حرم امام رضا (ع) در مشهد اشاره کرده است. در دوره تیموریان از کارگاه­ های بزرگ قالی­بافی سبزوار سخن رفته و استفاده از مینیاتور در نقشه فرش ­ها توسط نگارگران چیره­دست.

صفویان

شاه اسماعیل:

توسعه کارگاه­های قالی­بافی در تبریز.

شاه تهماسب:

قالی ایران در زیبایی و ظرافت بافت به حد کمال می­ رسد. قالی معروف و تاریخی اردبیل در این زمان بافته شده است.

شاه عباس:

در اصفهان و چند شهر دیگر کارگاه قالیبافی دایر کرد و دستور داد که هر کانون، فرش را به شیوه خود ببافد تا اصالت هنری آن حفظ شود. در زمان صفویان برای اولین بار قالیبافی از ایل­ها و طایفه ­های کوچنده و روستاها و آبادی های کوچک به شهرها آمد. فرش­های نفیس این دوران به بیش از سه هزار تخته تخمین زده شده است.

در زمان افشاریان بخاطر جنگ­های پی­ درپی تولید فرش­های زینتی کاهش یافت. از زمان کریم خان زند دو تخته فرش باقی مانده که یکی تاریخ­دار و به سفارش حاکم وقت کرمان و دیگری احتمالاً در شیراز بافته شده است.

افزایش تقاضا فرش دستباف در دوران قاجار:

در ادامه بحث بررسی تاریخچه فرش دستباف زمان قاجار اروپا و آمریکا تقاضا برای خرید فرش ایران را افزایش می ­دهند. شرکت­های چند ملیتی فرش در ظاهر برای تشویق به صادرات و در واقع برای سودجویی کشورهای استعمارطلب تاسیس می­ شود.

دو کتاب در زمینه فرش به رشته تحریر در می­ آید: کتاب تجارت قالی رنگین به رنگ­های جوهری و کتاب یادگار حسن از آثار دین.

در دوران پهلوی به کارگاهها نظم بخشیده شد. و بهداشت مورد اهمیت قرار گرفت. دستگاه فرش ماشینی نیز وارد ایران شد. پس از انحلال موسسه قالی ایران شرکت سهامی فرش ایران تأسیس شد و مرکز صنایع دستی، انجمن دوستداران فرش ایران و موزه فرش دایر گردید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی بر پایه مصوبه سال ۱۳۸۲ شورای عالی اداری «مرکز ملی فرش ایران» برای سامان­دهی و یکپارچگی وضعیت کمی و کیفی تولید و عرضه فرش دستباف بنیان نهاده شد. هدف این مرکز، معرفی جایگاه ارزشمند فرش دستباف ایران، حمایت از بافندگان و دست­اندرکاران فرش و توسعه صادرات این محصول با ارزش است.